Blal xte Tiu Pamyël, Part Tyop

§1. Part Tyop

Chiecw na xtad Lia Len cuan Bed. A guc tsë iaz cayuny Chiecw zeiny xte meser rrestauran ni la Yagul ni na West Los Angl. A na Chiecw syudadan xte Stados Unied. A guc tyop chon beu nune Chiecw Lia Len cuan Bed.

Rni Chiecw

 

¡Ra mniny re deplan queity racbedirëng rata raprëng re!

 

Uaszuatsa, chi bzenya re nadota zicyizy ni nu Bed nua. Swert gupa—biedne Tiu Ponzy naa, xtadambaly xtada. Lainy autobuas bzenyën Tijwan cuan laëb. Tiu Ponzybzhiel coyot ni bteidy danoën, chiru maru zyeiny muly mnabi. Bdeidyën muly lai, tyenbliu coyot teiby pistoly danoën. Chiru blelazi danoën ricy, chiru brica ra myegr ricy, chiru bzhunyën. Lo nya bcwatslon lo myegr, chiru mnabën teiby abenton par Los Angl. Chibzenyën ricy, laty nubets Tiu Ponzy, bzhiela zeiny xte ni rguiby plad, per chiru mnazmyegr naa, bzicyi naa Meijy.

 

Chi bicya, queityru xi problemdi gupa. Bseidya Ingles, chiru beinya zeiny xte meser, chiru a guc chon iaz ni guca syudadan. Duar beinya zeiny, chiru bxela muly par ra ni byan Ndua. Uas rnalaza chiela, ucdi naa nu chiela re, per na par yculo chiela xnanëng, tyen racxub. A guc gan nu ra mniny re tyen a naca syudadan. Maru mejor nu ra mniny cuannaa. Daru chu zhi chune Lia Zhuan danoën re. (Per uas duari—tyen queity rgwedyëng nyec Dizhtily nyec Ingles.)

 

Ra zhinya rata raprëng re, rgyana larëng, chiru rxela larëng scwel zac. A cayunberëng amiegw, chiru caseidyrëng Ingles. Queity nadi par gunydirëng zeiny. ¡Daru chu zhi gacrëng estudian xte unibersida! Tu gan, steby zhi…zicy na estad re axta ni queity raly rezale gac gobernador.

§2. Ra Dizh y notas

§2.1.Ciertas oraciones en la historia se deben memorizar como frases fijas por ahora.

Queityru xi problemdi gupa. [que’ityru’ xi proble’mmdi’ gùu’pa’] «Ya no tuve más problemas.»

Tu gan, steby zhi…zicy na estad re axta ni queity raly re zale gac gobernador. [tugàann, steeby zh:ih…zi’ihcy nàa estaad rèe’ a’xta’ nih que’ity ràaly rèe’ zalle’eh ga’c gobernadoor] «¿Quién sabe?, algun día…en este estado, ¡hasta alguien que no nació aquí puede llegar a ser gobernador!»

Aquí hay otra forma de la primera oración que puedes usar en la conversación:

Queity xi problemdi rapa.

«No tengo problemas.»

§2.2. Abajo están otras nuevas palabras y expresiones que se encuentran en esta parte de la historia. Aprenderás más sobre el uso de muchas de ellas en las lecciones siguientes. La mayoría de los verbos se presentan en el vocabulario en la forma habitual (comenzando con r-; nota que un verbo habitual que comienza con rr tiene una base que comienza con r). Por eso, si la historia incluye un verbo en la forma perfectiva (con b-), progresiva (con ca-) o irrealis (con y-), debes quitar ese prefijo y reemplazarlo con r- para hacer la forma habitual presentada en el Ra Dizh. (Todas las formas de los verbos que funcionan de otra manera se presentan aparte abajo.) Se dan referencias, donde se necesitan, a las notas de abajo o de la Part Teiby del Blal xte Tiu Pamyël (abreviada BXTP 1), la seccion II-8 de este libro). En este Ra Dizh, «…» significa que algo debe aparecer entre las partes mencionadas explícitamente de una entrada.


Fot Teiby xte Blal xte Tiu Pamyël, Part Tyop. El restaurante «Valle de Oaxaca» en el área de Mar Vista del Oeste de Los Ángeles, un restaurante muy similar al restaurante donde trabaja Chico.

a guc (más una frase temporal) por (frase temporal) (como en a guc tsë iaz «por diez años»)

a guc (xxtime phrase) (más una frase temporal) hace (frase temporal) (como en a guc chon iaz ni «hace tres años»)

a gucgan [a guhcgaan] por último (como en a gucgan nu ra mniny re «por último los niños viven aquí»)

abenton [abentoon] véase rnab teiby abenton (verbo complejo)

beiny zeiny [bèèì’ny zèèi’ny] perf. de runy zeiny (verbo complejo)

bets [behts] hermano (de un hombre) (sustantivo poseído; véase BXTP 1 (II-8))

beu [be’eu] mes

biedne [bìe’dnèe] perf. de riedne

blelaz [blèe’lààa’z] perf. de rbelaz

cayuny zeiny [cayuhny zèèi’ny] prog. de runy zeiny (verbo complejo)

cayunybe [cayunybèe] prog. de runybe

cëm [cëhmm] porque, ya que

chiel [chìe’l] esposo, esposa (sustantivo poseído; véase BXTP 1 (II-8))

chu [chu’uh] véase daru chu zhi

chune [chu’uhnèe] irr. de nune «vive con» (véase BXTP 1 (II-8) y la nota 3 de abajo)

daru chu zhi [dàa’ru’ chu’uh zh:ih] algún día [«some day»]

deplan [depla’nn] realmente, verdaderamente, completamente

gac [ga’c] irr. de rac

gobernador [gobernadoor] gobernador

guc [guhc] perf. of rac (véase a guc, a guc…ni)

gucgan [guhcgaan] véase a gucgan


Fot Tyop xte Blal xte Tiu Pamyël, Part Tyop. El juego de pelota en Yagul (uno de los más grandes de México), el sitio arqueológico precolumbino cerca de Tlacolula por el que el restaurante de Chico fue nombrado. Algunas escenas de la película Nacho Libre se filmaron en Yagul.

gup [gùu’p] perf. de rap

guny [guuny] irr. de runy

gyiedchune [gyìe’dchu’uhnèe] irr. de riedchune

iaz [iihahz] año

laty [lahty] donde, el lugar donde

lo nya [loh nyaàa’] campo

maru mejor [maaru’ mejoor] es mucho mejor que (como en maru mejor nu ra mniny cuan naa «es mucho mejor que los niños vivan conmigo»)

maru zyeiny [maaru’ zyèiny] mucho más

mejor [mejoor] véase maru mejor

meser [meseer] mesero, mesera

na par  [nàa pahr] tiene que, debe (seguida de una oración con un verbo irr., como en na par yculo chiela xnanëng «mi esposa tiene que cuidar a su madre» o queity nadi par gunydirëng zeiny «no tienen que trabajar»)

nac [naa’c] es § neutral (véase BXTP 1 (II-8)) de rac

nadota [nadòo’ta’] al principio

ni na [nih nàa] en

ni rguiby plad [nih rguìi’by plaad] lavaplatos

nyec…nyec… [nyèe’c…nyèe’c…] ni…ni….

par [pahr] para

pistoly [pisto’lly] pistola

ra ni [ra nih] los que (como en ra ni byan Ndua «los que se quedaron en Oaxaca»)

rac [rahc] es, se hace, llega a ser § perf. guc [guhc]; irr. gac [ga’c]; neutral nac [naa’c] (véase la nota 3 de abajo)

racbe [rahcbèe] comprende, sabe (véase la nota 3 de abajo)

rata [ra’ta’] todo, todos

rbelaz [rbèe’lààa’z] abandona, deja § perf. blelaz (véase la nota 3 de abajo)

rcwatslo lo se esconde de [rcwàa’tsloh loh] (como en bcwatslon lo myegr «nos escondimos de la migra») (verbo complejo; véase la nota 3 de abajo)

re [rèe’] esos (después de un sustantivo plural, como en ra mniny re «esos niños»)

restauran [rrestaura’ann] restaurante, restaurán

rguiby [rguìi’by] lava (véase ni rguiby plad y la nota 3 de abajo)

ricy [ri’ihcy] regresa (véase la nota 3 de abajo)

riedchune [rìe’dchu’uhnèe] viene a estar con § irr. gyiedchune (véase la nota 3 de abajo)

riedne [rìe’dnèe] viene con § perf. biedne (véase la nota 3 de abajo)

rliu [rllìu’] muestra (véase la nota 3 de abajo)

rnab teiby abenton [rnààa’b te’ihby abentoon] hace autostop, hace dedo (como en mnabën teiby abenton «hicimos autostop») (verbo complejo; véase la nota 3 de abajo) [??]

runy zeiny [ruhny zèèi’ny] trabaja, hace trabaja § perf. beiny zeiny [bèè’iny zèèi’ny]; prog. cayuny zeiny [cayuhny zèèi’ny] (como en cayuny Chiecw zeiny «Chico trabaja») (verbo complejo; véase la nota 3 de abajo)

runybe [runybèe] conoce, llega a conocer § prog. cayunbe (véase la nota 3 de abajo)

rrica [rricah] aparece (véase la nota 3 de abajo)

scwel zac [scweel za’c] escuela buena

swert [swe’rt] suerte

syudadan [syudada’nn] ciudadano

tyop chon [tyo’p chòonn] dos o tres; algunos

uaszuatsa [ua’szuatsa’] híjole

ucdi naa [u’cdi’ nàa’] ojalá (deseo)

unibersida [unibersidaa] universidad

xtadambaly [x:ta’adambaaly] compadre

xte [x:tèe’] como (como en cayuny Chiecw zeiny xte meser «Chico ha estado trabajando como mesero»)

Yagul [Yagu’ll] Yagul (sitio arqueológico cerca de Tlacolula; véase Fot Tyop)

zicyizy [zi’cyihzy] exactamente

zyeiny [zyèiny] véase maru zyeiny

zhi [zhi’] (añade énfasis al final de un pensamiento; véanse las notas)

zhi [zh:ih] día (véase daru chu zhi)

zhiny [zhìi’iny] niño, niña (sustantivo poseído; véase BXTP 1 (II-8))

§2.3. Como en BXTP 1 (II-8), hay muchos verbos en el Ra Dizh que son irregulares, cuyo uso con sujetos pronombres no aprenderás hasta las lecciones futuros. (Casi todos son verbos cuyas bases comienzan con vocales, o terminan con vocales, o ambas cosas Éstos tienden ser los verbos zapotecos más irregulares.) Por ahora, no uses estos verbos tú mismo excepto en los temas incluidos aquí y solamente con los sujetos que son nombres o sustantivos. Un verbo como runy zeiny «trabaja» es un VERBO COMPLEJO, cuyo sujeto va después de la primera palabra de la entrada (aprenderás más sobre estos verbos en la Lección Tsëbtyop). Como se menciona en BXTP 1, los verbos neutrales frecuentemente comienzan con n (aprenderás más sobre ellos en la Lección Tseinyabchon). (***fix-term)

§2.4. Nu (un verbo neutral; véase BXTP 1 (II-8)) «está», «vive», «está situado dentro» se usa para referirse a la edad en oraciones como

Zicyizy ni nu Bed nua.

«Estoy tan viejo como Pedro lo está.»

§2.5. Comprender las palabras que se escriben igual pero se pronuncian o se usan diferentemente puede ser difícil. Ya sabes la palabra ricy [ri’cy] – y este capítulo de la historia presenta la palabra ricy [ri’ihcy] «regresa». Obviamente, estas dos palabras se pueden utilizar juntas, como en una oración como

Ricy ricy Jwany rata zhi.

«Juan regresa allá todos los días.»

Si tu maestro o maestra pronuncia esta oración, oirás que comienza con [ri’cy ri’ihcy] – «allá» más «regresa». Pero de hecho puedes deducir cuál palabra es cuál aunque no oigas la oración. El sujeto Jwany debe ir inmediatemente después del verbo. Sabemos que los adverbios pueden venir al principio de una oración, antes del verbo — así, la primera ricy ha de ser «allá», y la segunda ha de ser «regresa».

 

De hecho, el verbo habitual ricy no se utiliza en este capítulo de la historia — todas las ricy en la historia significan «allá». Una forma del verbo ricy se encuentra en esta oración:

Chi bicya queityru xi problemdi gupa.

«Cuando regresé ya no tuve más problemas.»

Puedes deducir que aquí se trata del verbo y no del adverbio, ya que el prefijo habitual r- del verbo se ha reemplazado por el prefijo perfectivo b.

§2.6. Un ADJETIVO como duar se puede usar con un pronombre ligado del sujeto, como en duari «es duro». Aprenderás más sobre los adjetivos en la Lecsyony Tseinyabchon.

§3. Xa Rni Buny Ra Dizh

pa’rt tyo’p

Chie’cw nàa x:ta’ad Lia Leen cuahnn Beed. a guhc tsêë’ iihahz cayuhny Chie’cw zèèi’ny x:tèe’ meseer rrestaura’ann nih laa Yagu’ll nih nàa We’st Los A’nngl. a nàa Chie’cw syudada’nn x:tèe’ Stadohs Uniied. a guhc tyo’p chòonn be’eu nu’uhnèe Chi’ecw Lia Leen cuahnn Beed.

rnnììi’ Chie’cw —

 

¡ra mnìi’iny rèe’ depla’nn que’ity rahcbèedi’rëng ra’ta’ ràa’prëng rèe’!

 

u’suatsa’, chih bzehnnya’ rèe’ nadòo’ta’ zi’cyihzy nih nu’uh Beed nu’-a’. swe’rt gùu’pa’ — bìe’dnèe Ti’u Po’nnzy nàa’, x:ta’admbaaly x:ta’ada’. làa’iny autobuahs bzehnnyëhnn Tijwa’nn cuahnn làa’b. Ti’u Po’nnzy bzhìel coyo’t nih btèèi’dy dannooh-ëhnn, chiru’ maaru’ zyèiny mùuully mnàa’bih. bdèi’dyëhnn mùuully la’ài, tye’nn blìu’ coyo’t te’ihby pisto’lly dannoohn. chiru’ blelàa’zih dannooh-ëhnn ri’cy, chiru’ bricàa ra mye’gr ri’cy, chiru’ bzh:ùu’nnyëhnn. loh nyààa’ bcwa’tsloon loh mye’gr, chiru’ mnàa’bëhnn te’ihby abentoon pahr Los A’nngl. chih bzehnnyëhnn ri’cy, lahty nu’uh behts Ti’u Po’nnzy, bzhìela’ zèèi’ny x:tèe’ nih rguìi’by plaad, pehr chiru’ mnàa’az mye’gr nàa’, bzi’ihcyih nàa’ Me’ijy.

 

chih bi’icya’, que’ityru’ xi proble’mmdi’ gùu’pa’. bsèi’dya’ Ingle’s, chiru’ bèi’inya’ zèèi’ny x:tèe’ meseer, chiru’ a guhc chòonn iihahz nih gu’ca’ syudada’nn. duuar bèi’nya’ zèèi’ny, chiru’ bxèe’lla’ mùuully pahr ra nih byàa’an Ndùu’ah. ua’s rnalàa’za’ chìe’la’, u’cdi’ nàa’ nu’uh chìe’la’ rèe’, pehr nàa pahr yculoh chìe’la’ x:nna’anëng, tye’nn rahcx:ùub. a guhcgaan nu’uh ra mnìi’iny rèe’ tye’nn a nàa’ca’ syudada’nn. maaru’ mejoor nu’uh ra mnìi’iny cuahnn nàa’. dàa’ru’ chu’uh zh:ih chu’uhnèe Lia Zh:ùaan dannooh-ëhnn rèe’. (pehr ua’s duarih – tye’nn que’ity rgwèe’dyëng nyèe’c Dìi’zhtiilly nyèe’c Ingle’s.)

 

ra zhìi’inya’ ra’ta’ ràa’prëng rèe’, rgyaàa’na’ làa’rëng, chiru’ rxèe’lla’ làa’rëng scweel za’c. a cayunybèerëng amie’gw, chiru’ casèei’dyrëng Ingle’s. que’ity nàadi’ pahr guunydi’rëng zèèi’ny. ¡Dàa’ru’ chu’uh zh:ih ga’crëng estudi’aann x:tèe’ unibersidaa! Tu gàann, steeby zh:ih…zi’ihcy nàa estaad rèe’ a’xta’ nih que’ity ràally rèe’ zalle’eh ga’c gobernadoor.

Licencia

Icono de Licencia Creative Commons Atribución-NoComercial-SinDerivadas 4.0 Internacional

Excepto cuando se especifiquen otros términos, Cali Chiu: un curso de zapoteco del valle por Pamela Munro, Brook Danielle Lillehaugen, Felipe H. Lopez, Olivia V. Martínez, Brynn Paul, y Lillian Leibovich se distribuye bajo una Licencia Creative Commons Atribución-NoComercial-SinDerivadas 4.0 Internacional.

Compartir este libro